Түнэл сумын танилцуулга

ХӨВСГӨЛ АЙМГИЙН

 ТҮНЭЛ СУМ

                 

                                                 СУМЫН ЛОГО

СУМЫН ЕРӨНХИЙ ТАНИЛЦУУЛГА

Хөвсгөл аймгийн Түнэл сум нь 1952 онд байгуулагдсан, хуучнаар Засагт  хан аймгийн Ахай бэйлийн хошуу.

Зун гол, Навчилтай, Баян-Эрхэт, Алтгана, Бийж, Булаг  гэсэн  6 багийн  нийт  1037 өрхөд 3682 хүн амьдардаг.

Хүн амын тоогоор Хөвсгөл аймгийн 24 сумаас эхнээсээ 15-д, газар нутгийн хэмжээгээр 14-д ордог, хүн амын нягтрал  /0,97хүн/га/ сум юм.

Газар зүйн байршил

Хөвсгөл аймгийн зүүн хойд хэсэгт:

§  Улаанбаатар хотоос 747  км,

§  Аймгийн төвөөс 45 км зайд байрладаг.

Ò¿íýë ñóì íü 373600 ãà ãàçàð íóòàã äýâñãýðòýé, хойгуураа  Алагэрдэнэ сум, зүүн талаараа Чандмань өндөр сум, зүүн урд талаараа Эрдэнэбулган, Тариалан сум урдуураа Их-уул, Тосонцэнгэл сум баруун урдуураа Төмөрбулаг сум, баруун, баруун хойд талаараа бүрэнтогтох сумуудтай тус тус хиллэдэг.

Байгаль, газарзүйн онцлог

Газарзүйн онцлог. Далайн түвшнээс дээш дунджаар  1700м өндөрт оршдог.

Газар хөдлөлийн эрчим 7 балл.

Тус сумын нутаг дэвсгэр нь уул, нуруу, өтгөн ой, өргөн гол, хужирлаг нуур элбэгтэй.Ард иргэд нь мал аж ахуй болон газар тариалан эрхэлдэг.

Цаг уурын нөхцөл.

Сумын нийт нутаг байгалийн эрс тэс уур амьсгалтай.Олон жилийн дунджаар хавар 6, намар 8-р сард гэнэтийн хүйтрэлт болдог, урт өвөл, богино зунтай. Өвөл цагт нутгийн 80-аад хувьд цасан бүрхүүл тогтдог.

 1 дүгээр сарын дундаж

температур -45  °С

§  7 дугаар сарын дундаж

температур +35 °С

§  жилийн дундаж салхины хурд 4-6 м/с

§  жилийн хур тундасны нийлбэр 300-400 мм

Газар нутаг

Нийт газар нутгийн хэмжээ 373000 га.

Зориулалт	Хэмжээ /га/	Нийт талбайд эзлэх хувь
Хөдөө аж ахуйн газар	252000	67,5
Ойн сан бүхий газар	102575	27,5
Усан сан бүхий газар	1566	0.42
Тусгай хэрэгцээний газар	3730	1
Тосгон, суурингийн газар	12682	3,4
Дэд бүтцийн газар	2984	0,8

ЭДИЙН ЗАСАГ

Орон нутгийн төсөв.

Сумын төсвийн нийт орлого нь 145 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг сая төгрөг 1113,8 сая сумын өөрийн орлого 105789,7 сая төгрөгийн орлогоос бүрддэг. 

Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 1113,8  сая төгрөг байна.

Эдийн засгийн бүтэц

Сумын хэмжээнд орлого төлөвлөгөө 105789,7 мянган төгрөг, зарлага 1113,8 сая, төсвөөр 145,0 сая төгрөг байна. 

Хөдөө аж ахуй

Малын бүтэц

Сумын хэмжээнд  152669 толгой малтайгаас  тэмээ 141,   5733 адуу,  14073  үхэр,  64612 хонь,  68110 ямаа байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээнд нийт 24 га-д газар тариалан эрхэлдэг. Үүнээс 100 хувь төмс, хүнсний ногоо тариалдаг.

Инженерийн дэд бүтэц                  

Зам тээвэр. Аймгийн төв, багууд хоорондоо   шороон замаар холбогддог.

Цахилгаан хангамж. Сум нь Төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон. Сумын төв дээр 2004 онд баригдсан 110/35/10квт-ийн дэд станцтай.

Ус хангамж. Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн 1 гүний худаг, 30 м3 багтаамжтай Төвлөрсөн ус хангамжийн систем байхгүй.

Усан сан

§  Худаг дотроо усан сантай

§  30м3 хүчин чадалтай

Ариутгах татуурга. Сумын төвийн худгийн ус хатуулаг ихтэй учир   ус цэвэршүүлэх төхөөрөмж шаардлагатай.

Дулаан хангамж. Сумын төвд “Түнэл-Илч” ОНӨААТҮГазрын  харьяа  1 төвлөрсөн уурын зуухтай, сумын ЗДТГазар, эрүүл мэндийн төв, 12 жилийн ахлах сургууль, хүүхдийн цэцэрлэг, дотуур байр, соёлын төв, ХААН банк, Хадгаламж банк гэсэн албан байгууллага, аж ахуйн нэгжүүдэд үйлчилгээ үзүүлдэг .

НИЙГЭМ

Хүн ам 3682

Хүн ам, өрхийн тоо 1037

Үзүүлэлт	Сумын төвд	Хөдөөд	Нийт
Хүн амын тоо	1058	2624	3682
Нийт эрэгтэй 0-4 нас	1806		199
5-9 нас			191
10-14 нас			145
15-18 нас			208
19-24 нас			204
24-29 нас			151
30-34 нас			154
35-39 нас			139
40-44 нас			121
45-49 нас			95
50-54 нас			71
55-59 нас			40
60-65 нас			31
65-аас дээш			57
Нийт эмэгтэй 0-4 нас			1762 187
5-9 нас			160
10-14 нас			158
15-18 нас			205
19-24 нас			187
24-29 нас			144
30-34 нас			163
35-39 нас			117
40-44 нас			118
45-49 нас			90
50-54 нас			76
55-59 нас			57
60-65 нас			40
65-аас дээш			60
Өрхийн тоо	294	743	1037
Суурин хүн ам	3682
Түр оршин суугч	25

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сум нь бусад сумуудтай харьцуулахад аймгийн төвтэй  хамгийн ойр оршдог. Энэ нөхцөл нь хүн амын шилжилт хөдөлгөөний тогтвортой байдалд эерэгээр нөлөөлж байна.

Сумын хүн амын 53,5 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 39 хувь нь хүүхэд, 7,5 хувь нь хөгшид байна.

Орон сууцны хангамж

Сумын хэмжээнд инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц байхгүй бөгөөд  амины орон сууц, гэр сууцтай юм. 1985-1986 оны хооронд баригдсан 2 айлын нэг давхар сууцууд ашиглалтын шаардлага хангахаа байсан боловч айл өрхүүд амьдарч байна. Суманд сүүлийн жилүүдэд шинээр инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц баригдаагүй.

Нийгмийн үйлчилгээний барилга, байгууламж

1	Сургууль	хүүхэд	507
2	Сургуулийн дотуур байр	ор	103
3	Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв	суралцагч	байхгүй
4	Цэцэрлэг	хүүхэд	155
5	Эмнэлэг /хэвтэж эмчлүүлэх/	ор	11
6	Спорт заал	тоо	1
7	Биеийн тамирын талбай	м2	800
8	Соёлын төв	тоо	1
9	Номын сан	суудал	50
10	Банк	тоо	2
12	Халуун ус	шүршүүр	6

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн 19 бүлэгт 507 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 35 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 100 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 100 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувьтай байгаа ба мэргэжил дээшлүүлэх хөрвөх сургалтанд нийт 5 багш хамрагдаж байна., Бага дунд боловсролын хамрагдалт 100 хувьтай, хамруулж чадсан бага сургуулийн өргөтгөл баригдаж үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа.

Багш, суралцагчдын сургалтын явц сайжирч аймаг, бүсийн олимпиадуудад амжилттай оролцож өмнөх жилүүдийн амжилтыг ахиулж ахиц гаргаж байгаа.3 ангийн тааз засварласан, мөн 3 хичээлийн кабинетийг тохижуулж, 11-р ангийн суралцагчдад зориулж ухаалаг самбар авч тавьсан нь үр дүнтэй байна.

Төрийн өмчийн “Эгийн солонго” цэцэрлэгийн үндсэн сургалтанд 150, гэр цэцэрлэгт 75 хүүхэд   хамрагдаж, сургуулийн өмнөх боловсролын хамралт 91,0 хувьд хүрсэн.

Сургууль

§  Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургууль

§  Булаг багийн Бурхант хэсэгт  байршилтай

§  640 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 507 хүүхэд суралцаж байна

§  61 багш, ажиллагсадтай

§  1987 онд ашиглалтанд орсон 2 давхар дүнзэн барилгатай.  инженерийн бие даасан хангамжтай, тоосгон хийцтэй, чанар сайтай, 2011 онд өргөтгөл хийгдсэн.

Цэцэрлэг

§  “Эгийн солонго цэцэрлэг

§  Булаг багийн төв хэсэгт  байршилтай

§  100 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 150 хүүхэд хүмүүжиж байна

§  15 багш, ажиллагсадтай

§  1952 онд ашиглалтанд орсон  дүнзэн хийцтэй, зориулалтын бус барилга. Инженерийн төвлөрсөн хангамжтай.

Эрүүл мэнд

Суманд улсын төсвийн 11 ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан  үйл ажиллагаа явуулж, 1  их эмч, 25 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтнүүд  ажиллаж байна.

2012 онд нийт 95 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэл байхгүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 532, осол гэмтэл 15, халдварт өвчлөлийн  3 тохиолдол гарсан байна.

Эмнэлэг

§  Эрүүл мэндийн төв

§  Булаг багийн төвд  байршилтай

§  16 ортой

§  1 эмч,8 бага эмч, 5 сувилагч, 3 асрагч нийт 27 ажиллагсадтай

§  1952 онд ашиглалтанд орсон  дүнзэн хийцтэй, зориулалтын барилга. Инженерийн бие даасан хангамжтай. эмнэлгийн үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй, стандартын шаардлага хангахгүй байгаа тул  шинээр эмнэлэг барих шаардлагатай.

Соёл, спорт

1980 онд ашиглалтанд орсон 250 суудалтай Соёлын төвийн дүнзэн  барилга нь 2008 онд 85 сая төгрөгийн их засвар хийгдсэн,  Тус барилгад урлагийн тоглолт, дугуйлан,  номын сангийн үйлчилгээ зэрэг бүх соёл урлагийн үйл ажиллагаа явагддаг .

Тус сум Ахуйн үйлчилгээний нэгдсэн төвтэй, түүний харьяанд үсчин гоо сайхны 2, гутал засварын 1, оёдолын 1, нийтийн халуун усны 2 цэг,  11 дэлгүүр, нийтийн хоолны 2 цэг, 2 вар   үйл ажиллагаа эрхэлж байна.

Соёлын төв

§  Соёлын төв

§  Булаг багийн төвд байршилтай

§  250 хүний суудалтай

§  5 ажиллагсадтай

§  1980 онд ашиглалтанд орсон  дүнзэн хийцтэй, зориулалтын барилга. Инженерийн төвлөрсөн хангамжтай. Шинээр Соёлын төвийн барилга барих шаардлагатай.

Ажиллах хүч

Ажиллах хүч салбараар

Салбар	Хэмжих нэгж	2012
		Сумын төвд	Хөдөөд	Нийт
Аж үйлдвэр	Хүн
Хөдөө аж ахуй	Хүн	529	1355	1884
Үйлчилгээ	Хүн	214	12	226
Нийт	Хүн	743	1367	2110

Сумын хэмжээгээр нийт 152,6 мянган мал тоологдсон. 663 малчин өрх, 743 малтай өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 71,6 хувийг эзэлж байна.

Сумын хэмжээгээр жилд 24 га талбайд төмс хүнсний ногоо тариалж 41,6 тонн төмс, 9,6 тонн хүнсний ногоо хураан авсан.

Төрийн байгууллагад нийтдээ 133 төрийн албан хаагч ажиллаж,  иргэдэд төрийн үйлчилгээ үзүүлж байна.

Ажилгүйдэл, ядуурал

Сумын хэмжээнд 1037 өрхөд 3682 хүн амьдарч байна. Үүнээс амьжиргааны баталгаажих түвшингээс доогуур орлоготой 292 өрхийн 1005 иргэн байна.

Төсвийн байгууллагат ажиллагсад 133, албан бус секторт 45, хөдөлмөрийн насны суралцагсад 108, хувиараа хөдөлмөр эрхэлж байгаа 23, малчин 1254, ажилгүй иргэн 117 байна .

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 98 иргэд байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 54 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 1 хувийг дээд, 6 хувийг тусгай дунд,  45 хувийг бүрэн дунд, 44 хувийг бүрэн бус дунд, 4 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.

ХОТ БАЙГУУЛАЛТ, БАРИЛГА

Хот байгуулалт, газрын харилцаа

Түнэл сумын төв нь Засаг захиргаа -хөдөө аж ахуй-үйлчилгээний үүрэг давамгайлсан сум юм.

2011-2025 оны  Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг 2011 онд боловсруулсан.

Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:

§  орон сууц, олон нийтийн бүс 0,04га

§  үйлдвэрлэлийн бүс 110 га

§  ногоон байгууламж, амралт, аялал жуулчлалын бүс  12 га

§  хөдөө аж ахуйн бүс 245500га

§  зуслангийн бүс 18 га

Өнөөгийн байдлаар 466 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 71,6 га газар өмчилж, 297 иргэн, аж ахуйн нэгж өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 417 га газар, 36 иргэн, аж ахуйн нэгж зуслангийн зориулалтаар 18 га газар,  5 иргэн, 1 аж ахуйн нэгж амралт, аялал жуулчлалын  зориулалтаар 12 га газар, 243 иргэн 7 аж ахуйн нэгж газар тариалангийн зориулалтаар 982,4 га газар эзэмшиж байна.

Засаг даргын Тамгын газрын барилга

§  ЗДТГ-ын барилга

§  Булаг  багийн төв хэсэгт байршилтай

§  33 ажиллагсадтай

§  1959 онд ашиглалтанд орсон  дүнзэн шавардсан хийцтэй, зориулалтын барилга. Инженерийн төвлөрсөн хангамжтай. Ашиглалтанд орж 40-өөд жил болсон ба хуучирч муудаж дулаанаа хадгалахгүй, албан хаагчид үйл ажиллагаа явуулахад хүндрэлтэй байдаг тул шинээр ЗДТГ-ын  барилга барих шаардлагатай.

СУМАНД ХЭРЭГЖИЖ БУЙ ТӨСЛҮҮД

ü  Малын индексжүүлсэн даатгал төсөл

ü  Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөл

ü  Тогтвортой амьжиргаа

ü  Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүд

СУМЫН БРЭНД БҮТЭЭГДЭХҮҮН

-Гүүний айраг

-цагаан төмстэй өрөм

-шахмал түлш

СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ЗОРИЛТ

■Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä òóëãóóðëàí ñóìûí “Òîãòâîðòîé Õºãæëèéí Õºòºëáºð”-èéã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ.

■Ñóìûí “Ò¿¿õýí àëäðûí òýíõèì”-èéã ºðãºæ¿¿ëýí ìýäýýëëèéí òºâ áîëãîí ºðãºæ¿¿ëýõ.

■Íàâ÷èëòàé, Áèéæ, Áàÿí ýðõòýä òºìñ õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëæ àéìãèéí òºâèéã õ¿íñíèé íîãîîãîîð õàíãàõ.

■Ìàõ, ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿õýð, õîíèíû  ôåðìåðèéí àæ àõóéã äýìæèæ, ̺ðºí õîòûã ìàõ ñ¿¿ãýýð õàíãàæ àæëûí áàéðûã íýìýãä¿¿ëýõ.

■Áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò Äýëãýðìºðºí, Ýãèéí ãîëûí ñàâ äàãóó àÿëàë æóóë÷ëàëûí áààç áèé áîëãîõ, Ãîäîí Äàìïèë àâàðãà áîëîí àéìàãò 6 óäàà ò¿ð¿¿ëñýí Çîðèãòûí áîð àçàðãàíû õºøºº áîñãîõ.

■Äýëãýðìºðºí, Ýãèéí ãîëûí çàсваðûí á¿ñýä áàéãàà Ò¿íýë ñóìûí õóðäàí óäìûí óãøëûã ñóäàëæ íóòãèéí õóðäàí óäìûí óãøëûã ñýðãýýõ.

Èéíõ¿¿ áèä ýõ îðíûõîî õºãæèë öýöýãëýëòýíä èòãýë òºãñ àìüäàð÷ èðýýä¿éíõýý õºãæëèéí çîðèëãî, çîðèëòûã èéíõ¿¿ òîäîðõîéëîí òºëºâëºæ áàéíà.

Ñóì ºíäºð õ¿÷äýëèéí øóãàìàíä õîëáîãäñîí øèëýí êàáåëü òàâèãäàæ, èíòåðíåò, Мобиком, Юнител, Жи мобайлын гар утасны сүлжээтэй. Сóìûí òºâèéí 0.4-ûí øóãàì øèíý÷ëýãäñýí,  Соёлын төвийн техник хэрэгсэл, Цэцэрлэгийн өргөтгөл, ЗДТГ-ын их засвар, 4 айлын орон сууц, Эхчүүдийн амрах байрны засвар, Бэлчээр усжуулах зорилгоор шинэ худгууд баригдаж ашиглалтанд орсон.

Хийгдэж буй хөрөнгө                                         

 оруулалтын ажлууд:

Шинэ халуун ус, Сургуулийн өргөтгөл, багийн төвүүдийн засварын ажлууд хийгдэхээр хөрөнгө нь батлагдсан. Òýðõýí-Öàãààí óóë, Õàëóóí óñíû ðàøààíûã тохижуулан засварлагдах хөрөнгө Тогтвортой амьжиргаа-2 төслөөр шийдэгдсэн.

Ашигт малтмалаар арвин нөөцтэй. Үүнд: Алт, мөнгө, хөнгөн цагаан, илчлэг ихтэй хар нүүрс болон фосфорит, барилгын элс, шавар, хайрга шохой зосын нөөцтэй.

Ìîíãîëûí õàìãèéí óðò ãîë Ñýëýíãý ìºðíèé ýõ Äýëãýðìºðºí íü íóòãèéí áàðóóí óðä òàëààð óðñàæ,  Õàð-Óñ, Àëòãàíà, Áèéò, ¨ëãîñ, ßðãàéò, Øîîë, Òýðõýí, Çóíà ãîë, Íàâ÷èëòàé, Áàÿí-Ýðõò, Õàâ÷óó çýðýã æèæèã ãîëóóä À÷ìàã, Õàã, Öýíãýë, Àñãàò çýðýã íóóð öººðºì,  Òýðõýí, Õàëóóí-Óñ, Áèéæ, Îíü-äýë çýðýã õ¿íèé òàâàí öóë, çóðãààí ñàâ ýðõòýí áîëîí ìýäðýëèéí ÿäàðãààíä îíöãîé ñàéí ýì áîëñîí ðàøààíä íü Ìîíãîë Óëñûí ºíöºã áóëàí á¿ðýýñ  õ¿ì¿¿ñ èðæ èëààðøèí áóöäàã.

Түнэл сумын давуу талууд:

1. Нүүдлийн мал аж ахуй дагнан хөгжсөн амьдралын өвөрмөц шинжтэй. Нийт хүн  амын дотор залуучууд дийлэнхийг эзэлдэг байдал.

2. Унаган төрхөөрөө  хадгалагдаж үлдсэн байгалийн өвөрмөц тогтоц бүхий газар нутаг, гол, нуур, рашаанууд, эгийн голын сав дагуух нутаг, биологийн төрөл зүйл, байгалийн судлагдсан, судлагдаагүй нөөц баялагуудтай.

            3.Тул болон бусад загас амьдрах боломж бүхий Эгийн гол, мал тарга хүч авахуулж оторлох боломжтой Цэнгэл, Хаг, Ачмаг давст нууруудтай.

            4. Хамтын эзэмшилийн ойн менежмент төсөл, Тогтвортой амьжиргаа-2 төсөл болон ойн нөхөрлөл байгууллагдан үйл ажиллагаа нь жигдэрсэн.

            5.Бусад аймаг хотод байгаль орчин аялал жуулчлал, багш, эмч мэргэжлээр 92 оюутан сурч байгаа нь орон нутаг шаардлагатай байгаа боловсон хүчнээр хангагдах боломжтой.

            6.Төвийн бүсийн эрчим хүчинд холбогдсон.

            7. Шилэн кабель татагдсан, Юнитель, Мобикомын сүлжээнд холбогдсон. Монголын цахилгаан холбоо компаний МИКОМ-ийн интернэтэд албан байгууллага айл өрхүүд сонирхолын дагуу холбогдож байгаа.

8.Төсвийн байгууллагуудын орог тоо, төсвийг бусад сумын түвшинтэй ижил түвшинд хангалттай хуваарилагддаг.

            9. Төрийн сан болон ХААН банк Онлайн сүлжээнд холбогдсон.

            10. Аймгийн төвөөс 45 километрийн зайтай батраа саад байхгүй бусад сумаас хамгийн ойрхон учир дагуул хот болон хөгжиж цаашдаа аймгийн төвийг сүү цагаан идээ, модон материалаар  бүрэн хангах боломжтой.

            11. Ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõ òîõèðîìæòîé áýë÷ýýð, ãàçàð íóòàãòàé

12. Áèçíåñ ýðõëýõ àðãà óõààí, äàäëàãà òóðøëàãà òºëºâøñºí, áèçíåñýý ºðãºòãºõ, øèíýýð íýìýãä¿¿ëýõ ñîíèðõîëòîé.

13. Îëîí íèéòèéí ñàíàà÷ëàãà, á¿òýýë÷ èäýâõ ñàéæèð÷ áàéãàà.